Vua Trần Nhân Tông khi còn là Thái tử, học đạo với Tuệ Trung Thượng Sĩ. Trước khi về lại hoàng cung, ngài hỏi sư phụ yếu chỉ của thiền, Tuệ Trung đáp bằng câu thơ “phản quan tự kỷ bổn phận sự, bất tùng tha đắc”. Nghĩa là nhìn lại chính mình là bổn phận, không theo bên ngoài được. Vua lấy đó làm phương pháp tu hành và đắc đạo, sáng lập thiền phái Trúc Lâm Yên Tử và là vị tổ đầu tiên của thiền phái Việt Nam.

Hiểu theo Tuệ Trung Thượng Sĩ thì “nhìn lại chính mình” là phận sự gốc của người tu hành, cũng như nuôi nấng, phụng dưỡng cha mẹ là bổn phận trước tiên của con cái và giữ gìn, bảo vệ tổ quốc là bổn phận hàng đầu của công dân. Làm tròn bổn phận đó người tu sẽ chứng đắc đạo pháp, người con hiếu thảo, người dân yêu nước. Ngược lại, mãi mê hướng ngoại người tu sẽ không giác ngộ; chơi bời lêu lổng sẽ là người con bất hiếu; chạy theo nước khác sẽ là người dân bất trung. Kinh Hoa Nghiêm viết “Cái tự kỷ nầy ở trời thì đồng với trời, ở đất thì đồng với đất, nơi người thì đồng với người, nơi vật thì đồng với vật. Trên bổn phận tự kỷ, hoặc nói bổn cụ (vốn đầy đủ), hoặc nói bổn không (vốn rỗng không), hoặc nói mê và ngộ, hoặc nói tu và chứng bày ra đủ thứ dây trói buộc”. Cho nên “Chân thiện tri thức chẳng lìa tự kỷ, cầu đạo nơi tự kỷ, chẳng tìm ở nơi khác”

Dù ở thời mông muội hay ở thời hiện đại, cuộc đời luôn là vườn hoa gồm nhiều chủng loại, màu sắc rực rỡ, hương thơm bát ngát, mật ngọt tràn đầy. Nó có sức hấp dẫn mãnh liệt, quyến rủ, cuốn hút mọi người như cõi thiên đàng, cũng đem đến không ít nghiệt ngã, khổ đau thất vọng của chốn địa ngục. Chính chúng là thủ phạm làm cho tâm ta dấy động, chao đảo, vẩn đục như mặt nước giòng sông bị cuồng phong làm nổi trận ba đào. Nhà Phật có câu “tâm viên ý mã” là nói tâm ý con người thay đổi xoèn xoẹt để tìm dục lạc, như con vượn nhảy nhót lăng xăng trên cành cây, con ngựa chạy lung tung trên đồng cỏ tìm thức ăn. Bạn hãy làm thử một thí nghiệm sẽ thấy được điều đó. Bạn lấy tờ giấy trắng và cây bút vào phòng riêng và ghi chép ra hết những tâm ý tốt xấu, hay dở của bạn một cách trung thực, chừng năm bảy phút. Chắc chắn bạn sẽ giật mình vì trong khoảng thời gian đó, tâm ý của bạn phát sinh liên tục, không ngừng nghỉ, hết cái nầy đến cái khác có khi bạn ghi chép không kịp. Bạn yên chí, sẽ không có ai biết tâm ý của bạn vì bạn có thể đốt bỏ miếng giấy ngay sau đó. Thiền sư Osho đã bày như thế.

Thật ra, không có tha nhân, ngoại cảnh nào có thể quyến rủ, lôi kéo, ràng buộc mình được mà chỉ do mình tự đem thân vào tròng. “Nhìn lại chính mình” là trở về với cái tâm hay cái tự tánh, “bản lai diện mục” của mình. Nó như hư không, vốn trong sáng, thanh tịnh, không nhiễm trần cấu, không biến động. Nó tạo ra vạn pháp, hay nói cách khác vạn pháp là những dạng khác nhau của tâm, tung ra là vạn pháp, thu lại là tâm, một trong tất cả, tất cả trong một. Người mê lầm chấp là hai nên kẹt vào danh tướng, sanh ra đủ thứ chấp trước làm chướng ngại trong việc tu hành. Lại có người thích chia chẻ vạn pháp thành những vật thể riêng lẻ rồi cho mình là một cá thể độc lập tồn tại bên ngoài vạn pháp. Nhà Phật gọi đó là vọng tưởng, xuất phát từ vô minh phân biệt, một dạng của vọng tâm. Trong “Đại Thừa Khởi Tín Luận” ngài Mã Minh viết “Nếu vọng tâm sinh khởi thì các pháp đều sinh khởi. Vọng tâm diệt đi thì các pháp đều diệt theo”.

Đã không có tha nhân hay ngoại cảnh ràng buộc thì tự mình cởi trói, tháo gở bằng cách “nhìn lại chính mình”. Đưa vọng tưởng, chấp trước trở về với tự tánh, đưa vạn pháp trở về với hư không thì tâm ý sẽ thanh tịnh, đâu đâu cũng là Tịnh độ, cuộc đời sẽ xinh đẹp, trở thành nơi pháp lạc. Vua Trần Nhân Tông đã làm được như vậy, trong bài phú “Cư Trần Lạc Đạo” (Ở đời vui đạo) bằng chữ Nôm, ngài viết “Giữ gìn tánh sáng, tánh mới hầu an, Kềm nén niềm vọng, niềm dừng chẳng khác”, “Dứt trừ nhân ngã thì bày ra tướng thực kim cương. Diệt hết tham sân mới thấy rõ lòng mầu nhiệm”. Ngài cũng không trông cậy, cầu cứu sự giúp đỡ của tha nhân, ngoại cảnh hay các thực thể siêu nhiên giải thoát cho Ngài, kể cả cảnh giới Tây phương Cực lạc của Phật A Di Đà, vị Phật tôn giáo:“Tịnh độ là lòng trong sạch, chớ còn ngờ hỏi đến Tây phương. Di Đà là tính sáng soi, há phải nhọc tìm về Cực lạc”. Bởi vì Ngài cho rằng:

               Cư trần lạc đạo thả tùy duyên

               Cơ tắc xan hề khốn tắc miên

               Gia trung hữu bảo hưu tầm mích

               Đối cảnh vô tâm mạc vấn thiền

               (Ở đời vui đạo phải tùy duyên

               Đói bụng ăn ngay, mệt ngủ liền

               Của quí trong nhà đừng chạy kiếm

               Không vương cảnh vật đó là thiền.)

Có thể nói, “nhìn lại chính mình” là phương pháp hoàn thiện bản thân tốt nhất, hữu hiệu nhất không chỉ cho việc tu hành mà còn cho cuộc sống hàng ngày. Trong việc tu hành, “nhìn lại chính mình” mới thấy được thân mình bất tịnh, mọi cảm thọ đều khổ, tâm vô thường, pháp vô ngã; mới dứt trừ nhân ngã, diệt hết tham sân si được. Trong cuộc sống hàng ngày mình tiếp xúc với nhiều hạng người và nhiều thành phần xã hội cho nên không tránh khỏi sai sót, va vấp, đụng chạm nhau sanh ra trái ý, phật lòng nhau. “Nhìn lại chính mình” mới thấy được lỗi lầm, ăn năn sám hối, khắc phục sửa chữa, trở thành người tốt.

Phương pháp nầy đã được Phật Thích Ca thực hiện lúc còn tại thế, tổ chức  ngày “Tự Tứ” cho các đệ tử “nhìn lại chính mình” đồng thời đánh thức tinh thần tự giác và cầu tiến của các đệ tử trên con đường tu tập và hoằng dương đạo pháp. Tự là chính mình, Tứ là cho, ban cho như Thúy Kiều “tứ thơ” cho Đạm Tiên khi đi chơi thanh minh, “mấy lời hạ tứ ném châu gieo vàng”, vua “tứ hôn” cho quần thần ngày xưa. Ở đây có nghĩa là tự mình nói ra những ưu khuyết điểm của mình cho người khác nghe phê phán, đóng góp, chỉ ra những cái thiếu sót hoặc sai phạm mà mình không biết hoặc cố tình che dấu cho mình khắc phục, sửa chữa lỗi lầm và không được tái phạm.

“Nhìn lại chính mình” còn được nói đến trong kinh Duy Ma Cật, phẩm Đệ Tử thứ ba. Sau khi biết ông Duy Ma Cật bệnh (không phải bệnh trên thân thể), Phật sai các đệ tử Xá Lợi Phất, Mục Kiền Liên, Tu Bồ Đề cùng nhiều vị khác đến thăm ông ấy nhưng không ai dám đi, thậm chí đến Ngài Ca Diếp, đại đệ tử của Phật mà còn thoái thác. Bởi vì họ tự thấy mình còn thua xa ông Duy Ma Cật về mọi mặt, cũng như các y sĩ làm sao dám đến thăm bệnh một bác sĩ bậc thầy!

“Nhìn lại chính mình” dễ hay khó? Rất dễ đối với người quyết tâm còn ngược lại rất khó. Trước tiên phải biết đặt mình đúng chỗ. Ngày xưa, là vua một nước, ngồi trên thiên hạ, quyền quí cao sang tột đỉnh mà Trần Nhân Tông vẫn đặt “mình ngồi thành thị, nết dừng sơn lâm”  để cho “muôn nghiệp lặng, an nhàn thể tánh. Nửa ngày rỗi tự tại thân tâm”. (Bài “Cư Trần Lạc Đạo” được vua Nhân Tông làm khi còn Thái thượng hoàng chứ chưa đi tu). Còn ngày nay, chúng ta là thường dân mà thân đi chùa, ở chùa nhưng tâm ý lại ở ngoài xã hội. Ngày xưa vua “Tham ái nguồn dừng, chẳng thèm nhớ châu yêu ngọc quí. Thị phi tiếng lặng, không màng nghe yến thốt oanh ngâm”, còn ngày nay chúng ta là thường dân mà cứ mãi chạy theo dục lạc thế gian thì có hổ thẹn với tiền nhân không? Tóm lại, cốt lõi của vấn đề là không ai trói buộc mình thì chẳng cần giải thoát.

Tôi nhớ hồi còn nhỏ có một vị hòa thượng đọc mấy câu thơ khuyến tu cho ông bà cha mẹ tôi nghe:

-Tu hành không Phật cũng tiên

Không vương thì bá hoặc miền công khanh.

-Ông cha kiếp trước có tu

Ngày sau con cháu võng dù xuê xoang

Thân người do duyên hợp mà thành, trong đó có sự tiếp nối, kế thừa truyền thống của ông bà cha mẹ. Nếu họ có tu thì con cháu sẽ hưởng được nghiệp lành, quả tốt sung sướng tấm thân như vương hầu khanh tướng. Ngược lại, nếu họ không tu thì con cháu sẽ lãnh nghiệp dữ, quả xấu do họ tạo ra với nhiều khổ đau bất hạnh. Phật tiên ở đây chỉ người thoát vòng tục lụy, dứt được dục lạc thế gian, an nhiên tự tại chứ không phải thành Phật thành tiên. Ngày xưa, vua bỏ ngai vàng điện ngọc, quan bỏ chức trọng quyền cao để được làm sư, ngày nay, nếu mình không làm tăng ni được thì thuần tâm dưỡng tánh tại nhà cũng là một cách tu./

       TRƯƠNG HOÀNG MINH